مردم در برابر خواسته هاى نفسانى به چند دسته تقسیم مى شوند:
دسته اول: مردمى که به دلخواه خود عمل مى کنند و چیزى مانعشان نمى شود. همواره به دنبال لذایذ مادّى اند و زندگى دنیا را بر آخرت برترى مى دهند. قرآن کریم درباره این دسته از مردم مى فرماید:
«... وَوَیْلٌ لِّلْکافِرینَ مِنْ عَذاب شَدید اَلَّذیِنَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیوةَ الدُّنْیا عَلىَ الاْخِرَةِ...»(ابراهیم/3ـ2. ) واى بر کافران از مجازات شدید، کسانى که زندگى دنیوى را بر آخرت ترجیح مى دهند.
اینکه انسان به دنبال مادّیات و تمایلات نفسانى است و نمى خواهد از آنها دست بردارد، خود منشاء کفر است. دین مى گوید: از این خواسته هایت دست بردار، و چون انسان نمى خواهد از آنها کناره گیرى کند، لذا دین را نمى پذیرد تا به راحتى هر عملى را مرتکب گردد. پس این دسته از انسانها براى تمایلات نفسانى، حدّ و مرزى نمى شناسند. خداوند در قرآن مى فرماید: «بَلْ یُریدُ الاِْنْسانُ لِیَفْجُرَ اَمامَهُ»(القیامة/5.) بلکه انسان مى خواهد عمرى را که در پیش دارد، به فجور و پیروى هواى نفس بگذراند.
دسته دوم: کسانى که براى خواسته هایشان حدّ و مرزى مى شناسند، سعى مى کنند از محرّمات اجتناب کنند، ولى از برآورده ساختن سایر خواسته هاى نفس: نظیر مکروهات، مشتبهات و مُحلّلات خوددارى نمى کنند. خود این دسته نیز به چند شاخه تقسیم مى گردند: برخى از کبائر اجتناب مى کنند و گاهى مرتکب صغائر مى شوند و گروهى، گاهى کبائر را نیز مرتکب مى شوند. برخى از این افراد بلافاصله پس از گناه توبه مى کنند و برخى دیگر توبه نمى کنند و بر گناه خود اصرار مى ورزند؛ ولى به هر حال همه این افراد سعى و اهتمام دارند که تا حدودى محرّمات را ترک کنند.
دسته سوم: کسانى که اصل را بر مخالفت هواى نفس قرار مى دهند، مگر در مواردى که رضاى خداوند در موافقت نفس است، آن هم به جهت رضاى خداوند نه به جهت پیروى هواى نفس. اصل در زندگى آنها این است که هر چه دلشان مى خواهد انجام ندهند و در هر کار معیار را رضایت خدا قرار مى دهند. البته این دسته نیز داراى مراتبند و شاید اختلاف در مراتب به بى نهایت میل کند. هدف انبیا، در درجه اوّل، این بود که بشر را از آن حد فروتر، یعنى بى بند و بارى و اسارت نفس رهایى بخشند. (اگر افراد از این مرتبه نگذرند، به هیچ وجه با انبیا و دستگاه آنان ارتباط نخواهند داشت، اگر کسى حاضر نشد براى خواسته هایش محدودیّتى قایل شود، چگونه مى تواند پیرو انبیا باشد؟) پس اجمالا انسان باید حدّى را بپذیرد و خواسته هایش را کنترل کند، چنین نباشد که هر چه دلش خواست انجام دهد، البته از این مرحله تا مرحله اى که هیچ خواسته اى را بدون اذن و رضایت خداوند اجابت نکند، خیلى فاصله است. مؤمنان به حسب مراتب ایمانشان، بین این دو مرحله حرکت مى کنند و بین این دو مرحله، مراتبى است که از رقم و شماره بیرون است. حتّى انبیا نیز داراى مراتب مختلفى هستند: در رأس انبیا و اولیاى الهى، وجود مقدّس خاتم الانبیاء(صلى الله علیه وآله وسلم) و فاطمه زهرا(علیهما السلام) و ائمه اثنى عشر(علیهم السلام) قرار دارند. و سایر انبیا در مرتبه پایین تر قرار دارند. این چهارده نور پاک که از یک نظر نور واحدى هستند، در رأس این هرم قرار دارند و بالاترین ارزشهاى مثبت را دارا مى باشند.
مؤمن باید سعى کند خود را از مرتبه فروتر به مرتبه عالى نزدیک کند و البتّه این بستگى دارد به میزان همّت انسان و توفیق الهى. براى هیچ کس قابل پیش بینى نیست که عاقبتش چه خواهد شد: افرادى هستند که از حد صفر گذشته و ترقى مى کنند و به مراحل عالى دست مى یابند و در مقابل برخى که به مراتب عالى انسانى و به اوج رسیده اند، سقوط کرده و به مراتب پست انسانى مى رسند (البته براى کسى که در مراتب بالا قرار دارد خطرات، بزرگتر و شکننده ترند، چون اگر کسى که در مرتبه پایین قرار دارد، سقوط کند، تفاوت چندانى در حال او پدید نمى آید و مثل انسانى است که پایش زخم مى شود؛ ولى کسى که در اوج و قله قرار دارد، اگر سقوط کند نابود مى گردد). دستورات اخلاقى از جانب معصومین(علیهم السلام) بیشتر براى این است که انسان را متوجّه کنند، در چه موقعیّت حسّاسى قرار دارد و اینکه پاسخ دادن به خواسته هاى نفسانى و به میل دل عمل کردن، موجب لغزش او مى گردد و او را از خدا دور مى کند؛ چه آنکه یا باید از دل تبعیت کند و یا از خدا، و این دو با هم جمع نمى شوند. انسان هر اندازه به دلخواه خود عمل کند، از خدا دورتر مى شود و هر چه به جهت خدا، با خواسته هاى دل مخالفت کند، به خدا نزدیکتر مى شود.
البتّه هستند افرادى که با بسیارى از خواسته هایشان مخالفت مى کنند، براى اینکه به دلخواه بالاترى که آن نیز ارزش ندارد، دست یابند: برخى زهد مى فروشند، کم غذا مى خورند، ژنده پوشند، خانه پست و محقّر برمى گزینند و از جاه و مقام دنیا اعراض مى کنند، تا به عنوان زاهد شناخته شوند. ممکن است از حیله و نیرنگ نفسشان بى خبر باشند و به خیال خود آدمهاى خوب و شایسته اى شده اند: اهل عبادت و تقوا و ذکرند، بیشتر اوقات روزه اند، و مسکن خوب انتخاب نمى کنند و به گمان خود خیلى ترقّى کرده اند؛ امّا همین گمان موجب هلاکت آنها مى شود. همین غرور و خودپسندى که خود را از دیگران بهتر مى پندارند، موجب هلاکت آنها مى گردد. اینها بیش از دیگران خسارت و زیان دیده اند، چون کسانى که دنبال لذّتهاى دنیا رفتند، دست کم در این دنیا چند صباحى لذّت بردند؛ امّا این سیه بختان، هم لذّتهاى دنیا را از دست داده اند و هم آخرت را! چنانکه در قرآن کریم مى خوانیم: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالاَْخْسَرینَ اَعْمالا، اَلَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِى الْحَیوةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً»(کهف/103 و 104.) آیا به شما خبر دهم که زیانکارترین مردم کیانند. زیان کارترین مردم کسانى هستند که عمرشان را در راه حیات دنیاى فانى تباه ساخته و گمان مى کنند کار نیک انجام مى دهند! پناه بر خدا، از اینکه انسان فریب نفس خود را بخورد و خیال کند آدم خوبى شده است، چرا که از همان لحظه پیروى شیطان شروع شده است و انسان در دام او گرفتار مى شود؛ به این جهت هر کسى صالحتر است خود را پست تر مى داند.
وقتى امام معصوم عرض مى کند «فَمَنْ یَکُونُ اَسْوَءُ حالا مِنّى»(دعاى سحر، على بن الحسین، علیه السلام، بحارالانوار، ج 98، ص 89. ) دیگران چه بگویند؟ اگر ما به این مکتب، و به این سیره و منش شباهت پیدا کردیم، حالمان چنان دگرگون مى گردد که این سخن از ما نیز صادر مى گردد؛ ولى گاهى انسان آن قدر خودبین است که نمى تواند خود را پست تر از دیگران بشمارد. پیش خود مى گوید من کار بدى نکردم! نه سرقتى کردم، نه آدم کشى، نه زنا و... به جهت همین غرور، از همه پست تر است. این گونه افراد، در اجتماع، غالباً موجب انحراف، تفرقه و گروه گرایى مى شوند، چون خود را انسان خوبى مى دانند و دیگران را به دنبال خود مى کشانند، غافل از اینکه انگیزه او از این کارها، حبّ ریاست و شهرت است و حبّ شهرت و ریاست نزد او از سایر گناهان بیشتر ارزش دارد و همین موجب سقوط وى مى شود. انسان هر چه عالمتر شود، نفسش نیز قوى تر مى گردد و قدرت حیله گرى او بیشتر مى شود و حیله هاى نفس قابل شمارش نیست و نمى توان دامها و حیله هاى آن را شناخت. قدرت حیله گرى نفس در انسانهاى عادى بسیار کمتر از قدرت حیله گرى آن در علما و دانشمندان است، و حیله هاى نفس این افراد بسیار ساده است، به همین دلیل ممکن است زود پشیمان شوند و از شر نفس نجات یابند. امّا اگر نفس عالم بر او مسلّط شد، چنان او را فریب مى دهد که به راحتى از شرّ آن نجات نمى یاید. باید کاملا حواس خود را جمع کنیم.
البتّه باید توجه داشت، معناى این سخن این نیست که سراغ رشد و کمال نرویم، چون اگر کامل شدیم و سپس سقوط کردیم خطرش بیشتر است از وقتى که علم نیندوزیم، چون اگر عالم شدیم و سپس نفسمان بر ما مسلّط گشت، خطر نفس و شیطان جهان گیر مى شود. این پندار درست نیست، بلکه این خود یکى از حیله هاى شیطان است، براى اینکه انسان را از کمال باز دارد و این خواسته نهایى اوست. لذا باید به کورى چشم شیطان حرکت کرد و از خدا کمک خواست و خداوند به کسانى که به طرف او حرکت مى کنند، بیش از دیگران کمک مى کند. در حدیث قدسى آمده است: «مَنْ تَقَرَّبَ اِلَىَّ شِبْراً تَقَرَّبْتُ اِلَیْهِ ذَرْعاً»(کسى که یک وجب به من نزدیک شود، یک ذراع به او نزدیک مى گردم. بحارالانوار، ج 87، ص 19.) وقتى خدا به انسان کمک کند، مخالفت و مبارزه با نفس، با تمام مشکلاتش، براى او آسان مى شود، البته این کار در آغاز دشوار است: عشق ز اوّل سرکش و خونى بود تا گریزد هر که بیرونى بود
اگر انسان به مبارزه با هواى نفس ادامه دهد و از خدا نیز توفیق استقامت بخواهد، به تدریج مخالفت با نفس آسان مى شود، به طورى که اگر کارهاى خیر را ترک کند، احساس مى کند گمشده اى دارد و یا اگر عبادتش ترک گردد، ناراحت مى شود، از اینکه این توفیق از او سلب شده است. به هر ترتیب، آثارى از خطرات و حیله هاى نفس را ذکر کردیم تا انسان بیشتر به خطرات نفس پى ببرد، اما این بدان معنا نیست که نفس غول شکست ناپذیرى است که در برابر ما قرار گرفته است؛ بلکه نفس همین خواسته هایى است که در درون ماست. (به روح از آن جهت که منشاء این خواسته هاست نفس مى گویند). «وَ تُخالِفُکَ فى طاعَتِهِ و تُطیعُکَ فى ما یَکْرَهُ» در اطاعت پروردگار با تو مخالفت مى کند و در آنچه خدا را ناخوشایند است اطاعت مى کند. اگر خواستى به کارى دست یازى که خدا از آن خوشش نمى آید، نفس با تمام قوا در اختیار تو قرار مى گیرد و رام تو مى گردد. اما وقتى مى خواهى به عبادت خدا بپردازى، نفس نمى گذارد فکرت متوجه نماز گردد و در نتیجه در نماز حضور قلب ندارى، هر چه سعى مى کنى حواست جمع گردد و نفست رام شود؛ او مقاومت مى کند و دلت به این سو و آن سو کشانده مى شود. «وَ تَطْغى اِذا شَبِعَتْ وَ تَشْکُوا اِذا جاعَتْ» هنگام سیرى طغیان مى کند و هنگام گرسنگى شکایت.
خاصیت نفس این است که اگر گرسنه شود شکوه و گلایه مى کند و پیوسته مى نالد و اگر سیر شود طغیان مى کند. اگر به هر چه دلت خواست و نفست خواستار آن بود تن دادى، نفس به مانند اسب سرکشى تو را به دنبال خود مى کشد و دیگر نمى توانى او را کنترل کنى. پس اگر مى خواهى این اسب را رام کنى، لازم است قدرى او را گرسنه نگهدارى و به همه خواسته هایش پاسخ ندهى و او را کنترل کنى، تا بتوانى در مواقع لزوم از آن در راه عبادت و نیایش و اطاعت خدا بهره ببرى و همواره او مغلوب عقل و شرع باشد. «وَتَغْضَبُ اِذا اِفْتَقَرتْ و تَتَکَبَّرُ اِذا اِسْتَغْنَتْ» هنگام فقر غضبناک است و هنگام بى نیازى فخر مى فروشد. وقتى پول دار مى شود، به همه بزرگى و فخر مى فروشد؛ ولى وقتى فقیر گشت، اوقاتش تلخ مى گردد، به همه بدبین مى شود، از نظام، دوستان، رفقا و همسایگان خشمگین است، گویا از آنها طلب کار است. صبر و تحمل و بردبارى در قاموس زندگى او راه ندارد و همه عالم در نظر او تنگ مى گردد. «وَ تَنْسى اِذا کَبُرَتْ وَ تَغْفَلُ اِذا أمِنَتْ» در هنگام پیرى و بزرگسالى فراموش کار مى شود و هنگام امنیت و خاطر آسودگى غفلت مى ورزد.
وقتى که نفس با بیم و ترس مواجه باشد، حواسش را جمع مى کند و سعى مى کند از خطر برهد، اما وقتى امنیت یابد، غافل مى گردد: وقتى بلایى فرود مى آید، شهرها بمباران و موشک باران مى شود، حواسش را جمع مى کند و به توبه و انابه و راز و نیاز مى پردازد. به توسل و زیارت عاشورا روى مى آورد؛ ولى وقتى صلح برقرار گردید و خیالها راحت شد، دیگر خبرى از آن ناله ها و توسلات نیست. مجالس توسل و زیارت عاشورا کم رنگ مى گردد. این خاصیت نفس است که وقتى امنیت مى یابد، غافل مى گردد و یادش مى رود که خدایى وجود دارد، عذاب و گرفتارى هایى نیز وجود دارد. «وَهِىَ قَرینَةُ الشَّیْطانِ» نفس قرین و رفیق شیطان است. این نفس همزاد و رفیق شیطانى است که قسم یاد کرده انسانها را به انحراف بکشاند: «قالَ فَبِعِزَّتِکَ لاَُغْوِیَنَّهُّمْ اَجْمَعینَ. اِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ» شیطان گفت: به عزت و جلال تو سوگند که همه خلق را گمراه مى کنم. مگر خاصان از بندگانت که دل از غیر تو بریدند.
شیطان از راه نفس، انسان را فریب مى دهد و به جهنم مى کشاند و این نفس است که راه را بر شیطان باز مى کند و انسان را دنباله رو او مى کند. پس باید توجه داشت که آیا با این نفس مدارا شود و یا انسان به مخالفت با او برخیزد. «وَ مَثَلُ النَّفْسِ کَمَثَلِ النَّعامَةِ تَأْکُلُ الْکَثیرَ وَ اِذا حُمِلَ عَلَیْها لا تَطیرُ» مثل نفس، مثل شتر مرغ است که زیاد مى خورد و اگر بارى بر او نهند پرواز نمى کند. وقتى به او گفته مى شود به مطالعه و عبادت بپرداز و در عبادت حضور قلب داشته باش، توجه اى ندارد و مى گوید: اعصابم ناراحت است و نمى توانم حواسم را جمع کنم؛ ولى وقتى فیلمى خنده آور از تلویزیون پخش مى شود، حواسش جمع فیلم مى گردد و هیچ صحنه اى از صحنه هاى فیلم از نظرش پنهان نمى ماند، ولى هنگام نماز مى گوید نمى توانم حواسم را جمع کنم! «وَ کَمَثَلِ الدِّفْلى لَوْنُهُ حَسَنٌ وَطَعْمُهُ مُرٌّ» و نیز نفس، همانند خرزهره است که رنگش زیباست و مزه اش تلخ است. ظاهر نفس و کارهاى او فریبنده است و خوب مى نماید، ولى در باطنش زهر کشنده پنهان دارد. در ظاهر به لباس تقوا، علم و زهد در آمده است؛ ولى در باطن خدا مى داند چه انگیزه هاى شیطانى و افکار غلطى دارد. لحن کلام، جذاب و گیراست؛ ولى محتوا گمراه کننده است. معلوم نیست پیروان آنها کارشان به کجا بیانجامد. در ابتدا سخن از عبادت و اطاعت از خدا و عرفان است؛ ولى در عمل بعد از مدتى، به نماز و عبادت بى اعتنا مى شوند، اگر نمازشان قضا شد ناراحت نمى شوند. وقتى همه چیز را اعتبارى دانستند و معرفت را نسبى قلمداد کردند، اعتقادات آنها سست مى گردد و بدیهى است که دیگر در برابر نماز و توجه به خدا و معنویات، احساس مسؤولیت و وظیفه نمى کنند.
* * *
